NAM CHÂU ĐỒNG PHẢ - GIA PHẢ HỌ QUÁCH Ở THÁI BÌNH VIET NAM

PHÇN THø NHÊT

M¶NH §ÊT PHóC KH£

Vµ LÞCH Sö Tæ Hä QU¸CH

      §Êt lµng Phóc Khª thêi më Êp thuéc h­¬ng kú Nhai, cöa tiÒn cña Bè giang khÈu, thuéc huyÖn Kú Th­êng. cã thÓ cã tõ ®¬× L­¬ng Vò §Õ ( thÓ kû VI), nh­ng bÊy giê cßn hoang s¬. Vµo thêi n­íc §¹i ViÖt. Phóc Khª lµ bÕn b·i, cöa ®¹i Toµn thuéc kú Bè h¶i khÈu. Thêi §inh Tiªn Hoµng ®· tõng cho x©y phßng tuyÕn qu©n sù t¹i ®©y dµi hµng tr¨m tr­îng, dÊu vÕt thµnh x©y b»ng g¹ch Giang T©y Qu©n, Giang T©y Chuyªn hiÖn nay cßn rÊt nhiÒu.

      C¸c thêi TrÇn, Lª. cöa s«ng Cun( C«n Giang cßn s©u réng), trong lêi tæ Qu¸ch H÷u Nghiªm tr×nh vua Thanh còng nãi: “song Cun s©u nhÊt”. Trong d©n gian ®ång b»ng còng tõng tån t¹i c©u ca:”mét tr¨m cöa bÓ ph¶i nÓ cöa V­êng”nh­ng cöa V­êng vÉn ch­a ph¶i n¬i sãng giã nhÊt:” cöa V­êng ph¶i nh­êng cöa Cun”.

       C¸i cöa s«ng giã to sãng c¶ vµo lo¹i nhÊt nh× Êy sÏ lµ mét ng­ tr­êng lín, vµ ng­ tr­êng sÏ sinh ra trÞ tr­êng, v× thÕ tõ thêi Lª ®· chÐp ®Õn ph­êng C«n Giang, s¸ch: “ B¾c thµnh x· ph­êng tæng phñ trÊn bÝ l·m” vµ §¹i Nam nhÊt thèng chÝ ®Òu chÐp ®Õn C«n Giang thñy c¬ ph­êng.

                                             

*** *** ***

       Theo sù tÝch “ thµnh hoµng vµ c¸c tµi liÖu kh¶o cæ häc vµ sö s¸ch: §Êt lµng Phóc Khª cã kho¶ng 1.500 n¨m. Buæi ®Çu tªn lµ §an Nha, huyÖn Kú Th­êng, ®­îc L­¬ng Vò ®Õ xuèng chiÕu lËp ®¬n vÞ hµnh chÝnh huyÖn. §Õn thêi §inh, ®Êt nµy cã tªn lµ Bè Giang KhÈu.

       Thµnh hoµng lµng ngoµi thê QuÝ Minh, Cao S¬n, cßn thê Cao TÇm. Cao TÇm lµ em ruét cña t­íng Cao BiÒn. ThÇn tÝch ®×nh lµng ghi râ: CaoTÇm tõng ph¸ v©y h¶i tÆc ë cöa biÓn §an Nha nµy. VËy lµ vµo cuèi nhµ §­êng ®Êt Phóc Khª – §an Nha ®· cã c­ d©n ë, qu©n lÝnh coi ®ån. Sµn cuèi thÕ kû X, nhµ §inh ®Êy nghiÖp, Vua x©y phßng tuyÕn song Cun dµi vµi tr¨m tr­îng b¨ng g¹ch Giang T©y Qu©n, Giang T©y Chuyªn ch¹y tõ chî Quµi vÒ ®Õn chî Phè, D©n x· lµm ®Êt cßn ®µo ®­îc hµn ngµn phÕ tÝch thêi §inh vµ tiÒn ngò Thï thêi §­êng chon trong lßn ®Êt.

      Tuy nãi §an Nha cã sím, nh­ng tr­íc thêi TrÇn d©n c­ th­a thít, v×:”mét tr¨m cöa vÓ ph¶i nÓ cöa V­¬ng” “cöa V­¬ng ph¶i nh­êng vöa Cun”, C«n Giang lµ mét ng­ tr­êng dung n¹p d©n chµi c¸c n¬i tËp trung vÒ thµnh lµng næi, thêi TrÇn, Lª, ®Þa danh lµ ph­êng Thñy c¬ c«n Giang, s¸ch:”B¾c Thµnh x·, tæng, trÊn bÞ l·m” ®· minh chøng ®iÒu Êy.

       Tæ hä Qu¸ch nhµ ta vÒ ë Phóc Khª kh«ng ph¶i lµ sím, song so víi c­ d©n trång lóa lµ mét trong c¸c vÞ cã c«ng ®Çu, tõ chç nhô c­ më mang bê b·i ®Õn thêi cô ý Trung ruéng ®· cã gÇn 100 mÉu, ®Õn thêi cô B¶o, cô Nghiªm ruéng ®· cã vµi tr¨m mÉu, ®ñ thÊy hä ta cã c«ng hoµn tÊt viÖc khÈn ®iÒn, khai ph¸ mét vïng cöa s«ng thµnh lµng v¨n hãa.

     

        Tõ buæi më ®Êt, hä Qu¸ch ta ®· cã c«ng cïng HuyÒn s­ trïng h­ng chïa ThuyÒn Quang, ®Õn thêi Lª ®¹i tu chïa Phóc L©m, l¹i b¾c cÇu qua s«ng, më ®ß qua bÕn.

         Trong cuéc khëi nghÜa chèng qu©n Minh (1407 – 1427), cô Tù Ngu hä ta ®· tõng gióp ®ì quan Lang Trung nhµ TrÇn l¸nh giÆc Minh ch¹y vÒ Phóc Khª, nhµ cã 9 con trai th× 8 ng­êi nèi tiÕp nhau theo Gi¶n §Þnh ®Õ, TrÇn Trïng Quang gi÷ thµnh Ngù thiªn (H­ng Hµ), gióp qu©n NguyÔn ThuËt ë KiÕn X­¬ng ®¸nh thµnh, giÕt tri phñ ngôy lµ HÇu B¶o.

        C«ng danh sù nghiÖp hä nhµ ®êi thÞnh Lª th× quèc s­ chÐp s¸ng nh­ ban ngµy. Ngay buæi ®Çu sù nghiÖp cÇn v­¬ng, hä Qu¸ch ta dèc lßng cïng ®Ö tö chïa ThuyÒn Quan, ®ãi th× mÆc ¸o vØ buåm (®an b»ng cãi), tr­¬ng cê “nam m« thuyÒn quan ®¹i t­íng qu©n”, phÊt cê chèng Ph¸p.

        Trong phong trµo c¸ch m¹ng v« s¶n, hä Qu¸ch ta kiªn trung. Tõ n¨m 1927, «ng Qu¸ch §×nh Th¸t ®· tham gia thanh niªn c¸ch m¹ng ®ång chÝ héi do cô Hå s¸ng lËp. N¨m 1930 «ng lµ BÝ th­ chi bé §¶ng céng s¶n §«ng d­¬ng cña x· Phóc Khª, cã c«ng d¾t dÉn phong trµo, x©y dùng Th¸i Phóc thµnh trung t©m b·o t¸p c¸ch m¹ng cña phñ Th¸i Ninh (sau nµy ®­îc Quèc héi vµ ChÝnh phñ n­íc céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam cÊp b»ng: lµng cã c«ng víi n­íc.

       Con ch¸u hä qu¸ch ®i xa, vÒ gÇn xøng víi tiªn linh, c«ng tr¹ng lín lao, ghi trong ph¶ chÝ.

       §Ó 25 chi hä Qu¸ch trong Nam ngoµi B¾c ch¾p vÒ Phóc Khª, ban biªn tu gia ph¶ xin chÐp tõ khëi tæ ®Õn ®êi 7 lµm ®iÓm tùa cho c¸c ph¶ chi. ViÖc lµm trªn h¼n lµ cã Ých: con ch¸u hiÓu them vÒ tiªn tæ, gia ph¶ c¸c chi hËu biÕt tõ ch­¬ng ®Çu më dßng ®¹i téc.

PHÇN THø HAI

CéI NGUåN Hä QU¸CH

       Hä Qu¸ch vèn dßng lÖnh téc. T­¬ng truyÒn triÖu tæ lµ  Qu¸ch Tö NghÞ, tÓ t­íng nhµ §­êng, cã c«ng phï §­êng Minh Hoµng canh t©n ®Êt n­íc Trung Hoa, më thêi thÞnh trÞ Vua s¸ng, t«i hiÒn, ®ù¬c LÞch sö xÕp hµng vµo bËc t«i hiÒn “tam ®¹i”. Ph¶ cò hä ta chÐp vËy, nay xin phông chÐp, song cÇn nghiªn cøu tr­íc khi kh¼ng ®inh.

          S¸ch “ Nam Ch©u ®ång ph¶”, viÕt vµo n¨m §øc Long, Kû Tþ (1627) cho chi hä Qu¸ch lµng §øc Khª cã quan hÖ trùc hÖ víi c¸c dßng hä Qu¸ch thuéc 14 chi trong c¶ n­íc:

·        Chi Mét: tró t¹i x· Phó Khª, huyÖn §«ng Ngµn, phñ Tõ S¬n, nay lµ x· Phï Khª, huyÖn Tõ S¬n, tØnh B¾c Ninh.

·        Chi Hai: tró t¹i x· Phóc Khª, huyÖn §«ng Quan, phñ Th¸i Ninh, nay lµ x· Vò Phóc, huyÖn Th¸i Thôy, tØnh Th¸i B×nh.

·        Chi Ba: tró t¹i x· Quúnh C«i, huyÖn Gia §Þnh, trÊn Kinh B¾c, nay thuéc huyÖn Gia L­¬ng, tØnh B¾c Ninh.

·        Chi Bèn: Tró t¹i x· S¬n Lòng, huyÖn Nho Quan, trÊn Thanh Hãa, nay thuéc huyÖn Nho Quan, tØnh Ninh B×nh.

·        Chi N¨m: tró t¹i x· Cæ Am, huyÖn VÜnh B¶o, tØnh H¶i D­¬ng, nay thuéc huyÖn VÜnh B¶o, thµnh phè H¶i Phßng

·        Chi S¸u: tró t¹i x· Ph­îng T­êng, huyÖn Tiªn L÷, phñ T©n H­ng, nay thuéc huyÖn Tiªn L÷ (Phï Tiªm), tØnh H­ng Yªn.

·        Chi B¶y: tró t¹i lµng DÞ NËu, huyÖn quúnh L­u, tØnh NghÖ An, nay chuyÓn vÒ x· Mai Hïng, huyÖn quúnh L­u, tØnh NghÖ An.

         

          Phñ Th¸i B×nh (sau ®æi lµ phñ Th¸i Ninh), thuéc tØnh Th¸i B×nh gåm 5 chi ë lµng Th­îng Phó, tæng Th­îng TÇm (nay lµ x· §«ng Phong, huyÖn §«ng H­ng), lµng Trùc Néi (x· §«ng Quan, huyÖn §«ng H­ng), lµng D­¬ng Xuyªn, tæng Héi Phó (x· §«ng LÜnh, huyÖn §«ng H­ng), lµng Th­­îng LiÖt, tæng Th­îng LiÖt (x· §«ng T©n, huyÖn §«ng H­ng). Lµng C¸t §µm, tæng C¸t §µm (x· §«ng Hßa, thÞ x· Th¸i B×nh) lµng T¹ X¸, tæng Phó Cèc (x· Hîp TiÕn, huyÖn §«ng H­ng), lµng Cæ Khóc, tæng Phó Cèc(x· Phong Ch©u, huyÖn §«ng H­ng)

          VÞ tæ ®©u tiªn ®ù¬c s¸ch “ LÞch triÒu ®¨ng khoa lôc” vµ “ c¸c nhµ khoa b¶ng ViÖt Nam” chÐp tíi lµ Qu¸ch §×nh NhÉn, sinh kho¶ng thêi Thiªn øng ChÝnh B×nh, ®êi TrÇn Th¸i T«n, gèc tró t¹i x· Song Khª, huyÖn Yªn Dòng, tØnh B¾c Giang. N¨m B¶o Phï thø 3 (1275) thi ®ç Th¸m Hoa (Th¸i häc sinh), b¹n ®ång khoa víi tiÕn sü - Tr¹ng nguyªn §µo Tiªu ( Quª x· Phó Lý, huyÖn §«ng S¬n, tØnh Thanh Hãa ). Sau khi vinh qui, nhËn chøc Hµnh KhiÓn ®­îc ban thùc Êp t¹i lµng Phï Khª, huyÖn §«ng Ngµn, phñ Tõ S¬n, (tØnh B¾c Ninh).

        Ch¸u xa ®êi quan hµnh khiÓn (Qu¸ch ®×nh NhÉn) lµ Qu¸ch §×nh T¸n, thõa léc tæ tiªn häc hµnh hiÓn ®¹t. Kho¶ng ®êi vua Lª Nh©n T«ng, n¨m MËu TuÊt ( 1478), ®ç tam gi¸p ®ång tiÕn sü suÊt th©n, lµ quan träng thÇn triÒu néi ®êi H«ng §øc.

        Mét ch¸u kh¸c cô Hµnh KhiÓn lµ Qu¸ch §×nh To¶n, ®ç tiÕn sü cïng khãa víi Qu¸ch §×nh T¸n, lµm quan Hµn l©m viÖn, 2 lÇn ®­îd Vua cö ®i sø sang Minh, ®em th¾ng lîi ngo¹i giao vÒ cho §¹i ViÖt, ®­îc Vua khen.

        Con cô To¶n lµ Qu¸ch §×nh §iÓn, niªn hiÖu Long Kh¸nh nhµ Lª (1505) cïng ®ç tiÕn sü, ®­îc Lª Chiªu T«n phong chøc H×nh bé th­îng th­, danh phÈm ®¹t ®Õn tét ®Ønh.

        Niªn ®¹i ChÝnh Hßa ®êi Lª Hy T«ng, cô Qu¸ch §×nh Giai ®ç tam gi¸p ®ång tiÕn sü, lµm ®Õn Th¸i Th­îng tù khanh.

       Khoa Gi¸p TuÊt (1634) niªn hiÖu §øc Long, Qu¸ch §×nh DÇn ®ç tiÕn sü, khoa sau n¨m Canh Th×n, niªn hiÖu D­îng Hßa (1640) anh ruét lµ Qu¸ch §×nh §øc ®ç b»ng thø bËc cña em. C¶ hai anh em ®Óu ®­îc th¨ng tíi chøc LÔ Bé t¶ thÞ lang, ngang hang thø tr­ëng Bé LÔ.

                          

*** *** ***

        Khëi chi tæ hä Qu¸ch lµng Phóc Khª b¾t nguån tõ gèc hä Qu¸ch lµng Song Khª – Phï Khª. Thõa t­ Êm tæ ®­êng tæ, tõng lµm huyÖn l¹i ë huyÖn Nam Sang, phñ Thiªn Tr­êng (nay thuéc huyÖn Nam Ninh, tØnh Nam §Þnh), më Êp t¹i lµng M¹nh Khª, cöa song Ninh C¬. Nhí vÒ nghiªm qu¸n Phï Khª, ®Æt tªn Êp lµ M¹nh Khª, trô v÷ng ë Thiªn Tr­êng hai ®êi.

         BÊy giê do viÖc Vua TrÇn Nh©n T«n ®¸nh dÑp Chiªm Thµnh, vµo tËn Chµ bµn b¾t ®­îc ChÕ Cñ, v× hßa hiÕu, Vua g¶ c«ng chóa HuyÒn Ch©n cho  Vua Chiªm. Vua Chiªm c¾t hai ch©u ¤, Lý (Qu¶ng B×nh, Qu¶ng Tri, Thõa Thiªn) lµm lÔ n¹p quy. §Õn ®êi Anh T«n, hok nhiÒu lÇn g©y hÊn, ®ßi ®Êt. N¨m khai th¸i thø 3 (1326, Vua TrÇn Minh T«n cö th©n v­¬ng TrÇn Hóc ®i ®¸nh Chiªm thµnh, bÞ qu©n Chiªm phôc kÝch b¾t sèng, tõ ®ã hä cµng kiªu r«ng, nhiÒu lÇn ®em qu©n c­íp bãc vïng Thanh NghÖ, vïng lé Thiªn Tr­êng vµ ®¸nh kinh thµnh Th¨ng Long, M¹nh Khª trë thµnh vïng th­êng diÔn ra binh löa. Cô Qu¸ch TÈu quyÕt ®Þnh dÉn con ch¸u ®i kh¶o s¸t vïng duyªn giang song TiÓu Hoµng (nay lµ Trµ Lý), chon ®Êt C«n Giang, n¬i cã cån cao cã thÓ më Êp, s«ng Cun s©u réng, t«m c¸ nhiÒu nh­ trong chËu, ph­êng thñy cã C«ng Giang thuyÒn bÌ chËt bªn, bu«n b¸n tÊp nËp liÒn quyÕt ®Þnh h¹ tr¹i, lËp Êp Phóc Khª. §Þa danh Phóc Khª g¾n víi Song Khª, M¹nh Khª quª cò ®­îc tæ häta nh¾c l¹i cho con ch¸u nhí gèc, t×m vÒ céi.

 

*** *** ***

         §Ó cã t­ liÖu viÕt vÒ c¸c vÞ triÖu tæ ®Çy ¾p c«ng lao, ©n ®øc, sang nghiÖp hä Qu¸ch Phóc Khª vµ c¸c danh nh©n hiÓn h¸ch thêi thÞnh Lª, tæ  biªn tu gia ph¶ chóng t«i c¬ b¶n dùa vµo s¸ch “ Nam ch©u ®ång ph¶”, viÕt xong ngµy 15 th¸ng 4 nhuËn niªn hiÖu §øc Long (1629) - ®êi Lª ThÇn T«n, b¶n dÞch cã hiÖu ®Þnh vµ bæ xung cña cô tr­ëng téc Qu¸ch §×nh T­êng ( vÉn ë chi Phóc Khª) viÕt vµo n¨m Kh¶i ®Þnh thø 3 (1909), dùa them vµo c¸c bé sö lín nh­ ViÖt sö th«ng gi¸n c­¬ng môc ( Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn), §¹i ViÖt sö ký toµn th­ cña Ng« Sü Liªn, c¸c nhµ khoa b¶ng ViÖt Nam (ñy ban khoa häc x· héi), vµ c¸c tµi liÖu l­u t¹i B¶o tang Th¸i B×nh … ®Ó biªn tËp phÇn tiÒn ph¶ hä Qu¸ch lµng Phóc Khª.

       

PHÇN THø BA

TIÓU Sö 6 §êI TRIÖU Tæ

Tæ §êI THø  NHÊT

          Tæ hä Qu¸ch §×nh , hiÖu lµ TÈu, sinh kho¶ng ®Çu niªn hiÖu H­ng Long ®êi TrÇn Anh T«n, ë Êp M¹ch Giang, cöa s«ng M¹ch Giang (1293 …) huyÖn Nam Sang, phñ Thiªn Tr­êng (nay thuéc huyÖn Nam §Þnh, tØnh Nam §Þnh), lµ ch¸u quan huyÖn L¹i Nam Sang, ch¾t quan hµnh khiÓn Qu¸ch §×nh NhÉn.

         B×nh sinh cô lµ ng­êi m¹nh mÏ, quyÕt ®o¸n, biÕt lo tr­íc, l­êng sau. XÐt M¹nh Khª lµ cöa ngâ vµo kinh su cña giÆc Chiªm khã ®­îc yªn bÒn … ®· tù cÇm l¸i, ®Èy sµo ®i kh¶o s¸t c¸c phñ Th¸i B×nh, KiÕn X­¬ng (nay ®Òu thuéc tØnh Th¸i B×nh). §Õn vung Phóc Khª thÊy ®Êt ®ai trï mËt, nh©n d©n no ®ñ, phong tôc tèt lµnh, bê b·i hoang hãa cßn nhiÒu cã thÓ khÈn ®iÓn, lo viÖc lín l©u dµi… vµ cã s«ng Cun s©u réng, v¹n chµi ®«ng vui, t«m c¸ ®Çy s«ng ®Çy b·i. Ph­êng C«n Giang bu«n b¸n tÊp nËp … bÌn quyÕt ®Þnh th¶ neo, ®Þnh nghiÖp ë ®©y. Nhí vÒ quª tæ ë Phï Khª, n¬i sinh ë M¹nh Khª, cä lÊy tªn Êp lµ Phóc Khª. Do hä Qu¸ch con ch¸u ngµy cµng ®«ng, ®iÒn s¶n ngµy cµng lín, thÕ lùc ngµy cµng m¹nh, cã nh÷ng ng­êi tõng lµ d­êng cét triÒu ®×nh nªn vÒ sau c¶ vïng Êy ®Òu lÊy tªn lµ x· Phóc Khª.

        Tr¶i vµi chôc n¨m l¨n lén khai pha, cô ®· ®Ó l¹i cho con ch¸u cã ruéng v­ên, cã nghÒ thñ c«ng biÕt lµm nghÒ méc, biÕt më lß rÌn, nöa ®êi dùng lªn c¬ nghiÖp, con ch¸u ®êi sau theo chÝ cô, ®øc cô mµ h­ng thÞnh dÇn, vù¬t c¶ cha anh “con ®­îc h¬n cha” b¾t ®Çu phóc cña tæ Qu¸ch TÊu.

Tæ §êI THø HAI ( Cô HOµN B¶N)

         Tæ vÉn gi÷ hä Qu¸ch, hóy hiÖu Hoµn B¶n, lµ con trai duy nhÊt cña tæ Qu¸ch TÊu.

         Tõ thña nhá, thõa h­ëng gia tµi cña song th©n, ®Î ra ®· phong l­u: Ruéng v­ên m­¬i mÉum tr©u bß ®«i con, lóa chÊt chËt bå nh­ng vÉn chuyªn cÇn, kiÖm nhÆt. Phµm viÖc v­ên, ®ång ¸ng ®Òu do vî chång con c¸i tù lo. §Õn cô cÊy gÆt häa l¾m míi m­ín ng­êi lµm, nh­ng tr¶ c«ng c¸ réng r·i, c¬m n­íc chu ®¸o, c¶ lµng khen cô “khoai to, d­a ngät, lóa tèt, d©u xanh”. Kh«ng phÝ thêi gian, nh÷ng kú nhµn råi më lß rÌn, x­ëng méc. Cã ai ®Æt hang kh«ng bao giê nhËn tiÒn c«ng ®Æt tr­íc, tïy theo s¶n phÈm mµ “l­îng thñ háa th¸m tiÒn”, miÔn ®ñ tiÒn c«ng vµ cñi löa. D©n Phóc Khª yªu quý cô, ®Æt tªn cô lµ  Hoµn B¶n. Khi cô mÊt thÊy ten Êy hîp víi ®øc cô, con ch¸u t¶ bµi bÞ Êy lªn ®Ó thê.

        Cô sïng  ®¹o phËt, ®­îc Hßa th­îng chïa ThuyÒn Quan (x­a cïng mét x·, nay thuéc x· Th¸i Hµ) quÝ träng. Phµm thÊy viÖc nghÜa kh«ng bao giê tõ chèi, thÊy viÖc ®øc kh«ng viÖc g× khong lµm, gÆp kÎ khèn khã rat ay cøu gióp, gÆp ng­êi ®ãi khæ cho g¹o cho tiÒn, kh«ng mong sù ®Òn ¬n, thÝch tông kinh niÖm phËt, c¶ ®êi kh«ng mµng danh lîi.

         Tæ Hoµn B¶o sinh kho¶ng ®êi TrÇn Minh T«ng, ®Çu niªn hiÖu Long Kh¸nh (1314 – 1323), mÊt ngµy 13 th¸ng 4, kh«ng râ n¨m nµo. Ban ®Çu mé x©y ë c¹nh gèc ®a lµng, bªn c¹nh vùc s«ng , sao Hßa th­îng HuyÒn s­ thÊy huyÖt thÕ “triÖu vùc bÊt minh”, bÌn bµn víi con trai cô lµ Gi¸c T©m ®­a vÒ t¸ng ë “triÒn thµnh thi T©y” (phÝa t©y lòy ®Òn).

Tæ §êI THø BA ( Cô GI¸C T¢M)

          Cô lµ con tæ Gi¸c T©m, vÉn gi÷ hä Qu¸ch, hiÖ lµ Gi¸c T©m, sinh kho¶ng ®Çu niªn hiÖu ThiÖu Kh¸nh, ®êi Vua TrÇn NghÖ T«ng (1341 …). Tõ nhá ®· ®­îc phô th©n cho häc hµnh chu ®¸o, nh­ng thêi Êy nhµ TrÇn ®· suy, thiªn h¹ lo¹n l¹c, n¨m ®¹i tù thø 29 (1329)D­¬ng NhËt LÔ c­íi ng«i nhµ TrÇn m·i mét n¨m sau TrÇnNghÖ T«ng míi kh«ng phôc ®­îc ®Õ nghiÖp, nh­ng c¶ ®ãi kh¸t, giÆc Chiªm thµnh 6 lÇn x©m lÊn, c¸c t­íng §å Qý Ly, §ç Tö B×nh, TrÇn ThÕ H­ng nhiÒu lÇn bÞ tµn ph¸. Vua Dôª T«ng tù ®i ®¸nh thµnh Chµ Bµn bÞ phôc binh ®¸nh tr¶, hy sinh t¹i trËn. TrÇn PhÕ §Õ nèi ng«i bi Hå Quý Ly thao tung, c¬ ®å nghiªng ng¶, v× thÕ vô Gi¸c T©m kh«ng chen vµo chèn quan tr­êng, ë nhµ më tr­êng t¹i gia. V× biÕt cô lµ bËc thùc tµi, m«n sinh rÊt ®«ng.

         Vµo buæi tr¸ng niªn, cô giao thiÖp réng, b¹n bÌ kÝnh nÓ. Cô  tó tµi Phóc ChÝ §¹t lµ b¹n ®ång m«n, quª huyÖn Ch©u Lai (tøc huyÖn Ph¶ L¹i – ChÝ Linh, H¶i D­¬ng) cã c« g¸i ót ngoan ngo·n, xinh ®Ñp ®Þnh g¶ cho con trai tæ hä nhµ ta  (cô Tö Ngu) sau v× nµng mÊt trÎ, ®Ýnh ­íc kh«ng thµnh nh­ng h¹i nhµ vÉn ®i l¹i rÊt th©n thiÖn nh­ anh em ruét.

        VÒ giµ, cô träng ®¹o thiÒn, gióp x· x©y dùng chïa Phóc L©m cã ®ñ chïa Hé, ®iÖn phËt nguy nga léng lÉy. Còng tõ ®Êy cô chuyªn ¨n chay, kh«ng hÒ s¸t h¹i sinh linh, lËp bµn thê phËt t¹i nhµ, sím chiÒu tèi mé nh­ mét ch©n t¨ng.

        Cô th­êng d¹y con ch¸u: Cho cña kh«ng b»ng cho viÖc lµm, ®­îc vµng kh«ng b»ng ®­îc phóc, tr­íc lo lµm phËt trong nhµ, v× con v× ch¸i lam lµm, r¨n d¹y cho phô nghiªm, mÉy tõ, anh em hßa môc, kÝnh trªn nh­êng d­íi, sau lo tu chî, tÕ ®é chóng sinh...

         Mét n¨m trêi lµm dÞch t¶, c¶ x· m¾c bÖnh. Cô cïng hai ng­êi b¹n lªn m­êng häc nghÒ thuèc nam, vÒ lµng ch÷a rÊt hiÖu nghiÖm. Lµng qua trËn dÞch, cô trë l¹i xø M­êng mua tÆng thÇy mét con tr©u c¸i.

        Bµi thuèc ch÷a “®Çu gi¨ng, cuèi gi¨ng” cho trÎ con cña cô thÇn diÖu. c¸c trÎ qua tay cô lµ khái. Víi kÎ khã cô chØlÊy tiÒn dù¬c liÖu, nghÌo qu¸ cho kh«ng. D©n Phóc Khª gäi cô nh­ TuÖ TÜnh håi sinh, c¶ huyÖn Thanh Lan ®Òu mÕn mé cô.

        Kho¶ng ®êi X­¬ng Phï (1377 – 1388), ®©n bÞ ®ãi to, c¶ n­íc sinh lo¹n. Dùa vµo uy tÝn cô Gi¸c T©m, cã kÎ muèn cËy nhê cô rñ d©n ®i cø¬p, cô m¾ng kÎ Êy: ”ta thµ chÕt kh«ng lµm viÖc ®ã”. Cô b¶o con ch¸u: “ ng­êi x­a còng tõng gÆp tóng ®ãi, c­íp ®­îc cña ng­êi th× sèng, kh«ng cø¬p ®­îc th× chÕt ®ãi, song mÊy ai ®· ham sèng lµm viÖc v« ®¹o ... C¸c con ®· th¸o sinh vµo hä Qu¸ch, ®ãi no thµ chÕt kh«ng ®­îc lµm viÖc phi nghÜa”.

      Do ®øc lín phóc ®Çy, cô sinh ®­îc 3 ng­êi con trai:

·        Tr­ëng lµ cô Ch©n TÝch (mÊt sím).

·        Thø lµ Nh­ Ên (lÊy bµ Hoµnh ThiÖn, nhµ rÊt giµu, kh«ng cã con nèi nghiÖp)

·        Con ót lµ Tù Ngu

 Tæ §êI THø T¦ ( Cô Tù NGU).

        Tæ khi míi sinh vÉn gi÷ hä Qu¸ch, cuèi ®êi ®æi sang hä Cao, hä Cao (1429) hiÖu lµ Cao Tù Ngu, ( ngu lµ lín), lµ con ót Gi¸c T©m, lÊy bµ DiÖu ThÓ ( em g¸i bµ Hoµnh ThiÖn), sinh kho¶ng niªn hiÖu §¹i §inh, ®êi ngôy v­¬ng D­¬ng NhËt LÔ hoÆc ®Êu triÒu TrÇn DuÖ T«n (1369 – 1370), v× ngo¹i mÉu giÇu cã, ®­îc häc hµnh c¬ b¶n, xong kh«ng thi cö, kh«ng tham gia ch«n quan tr­êng, danh väng kh«ng cã nh÷ng ®øc nghiÖp vµ lßng yªu n­íc Ýt ng­êi s¸nh ®­îc.

     §Çu thêi VÜnh Lac (1407), m­în cã Hå Quý Ly lÊy ng«i nhµ Tr©n, Minh Thµnh tæ sai Hoµng Phóc, Méc Th¹nh cÊt qu©n x©m lù¬c n­íc ta. ChÝnh “n­íng d©n ®en trªn ngän löa hung tµn: ng­êi ng­êi o¸n giËn.

      BÊy giê cöa s«ng C«n giang lµ ®Þa bµn s«i ®éng cña nhiÒu l·nh tô khëi nghÜa.

      N¨m Kû Söu (1409), Vua HËu TrÇn lµ Gi¶n §Þnh §Õ cÊt qu©n tõ Thanh Hãa tiÕn ®¸nh B« C« (Ninh B×nh), chÐm 3.000 ®Çu giÆc, tiÕn lªn chiÕm thµnh Ngù Thiªn, hiÖu triÖu nh©n d©n c¸c phñ T©n H­ng, Th¸i B×nh, KiÕn X­¬ng øng nghÜa, trai tr­ëng, trai thø cô nhµ tuæi tõ 18 – 20 ®· theo vua ®¸nh giÆc. TiÕp ®ã Bïi §»ng Liªu ng­êi x· Thôy Lòng, NguyÔn ThuËt ng­êi phñ KiÕn X­¬ng, Lª Hùu, ng­êi x· Th¸i Hång (huyÖn Th¸i Thôy) mé qu©n khëi nghÜa. 7 ng­ßi con trai cô nèi nhau tßng qu©n, cïng nghÜa binh KiÕn X­¬ng ®¸nh ph¸ phñ thµnh, giÕt tri phñ së t¹i lµ HÇu B¶o.

      Trong nh÷ng n¨m Êy nhµ ta võa lµ c¬ së nu«i qu©n, l¹i nuooi c¶ chã kh«n ngµy ®ªm canh g¸c b¶o vÖ qu©n nghÜa, ®­îc c¸c thñ lÜnh ®Òu tin cËy. Gia ph¶ hä chÐp:

           “Cã lÇn qu©n Ng« vÒ v©y x· nhµ, may trong nhµ cã con chã tinh kh«n, thÊy giÆc tõ xa ®· sña, nghÜa qu©n vµ d©n chóng v× thÕ mµ ch¹y trèn an toµn”.

       Tæng kÕt 20 n¨m chèng giÆc Minh, c¶ hä Qu¸ch ta míi cã 9 ng­êi, 8 con cô Tù Ngu hy sinh. Riªng cô ý Trung v× cßn nhá lµ ch¸u ®Ých trong nhµ tho¸t n¹n thµnh tæ thø 5 hä nhµ.

       Tæ Tù Ngu cßn næi tiÕng bËc thanh liªm.

        T­¬ng truyÒn, khi gi¨c Ng« míi vµo x©m l­îc chóng ta, hai n¨m §inh Hîi, MËu Tý (1407 – 1408) d©n bÞ ®ãi to, gi¸ g¹o t¨ng vät, 1.000 ®ång míi ®­îc mét ®Êu g¹o... cã quan lang trung nhµ TrÇn ph¶i ®i l¸nh n¹n ®Õn nhµ cô xin ®æi tói tiÒn lÊy c¬m ¨n, nãi víi quan Lang Trung : tiÒn b¹c lµ cña phï v©n, thÊy «ng lì ®é xin mêi «ng ¨n (nh©n d©n nãi vui:”cô nhµ ta coi tiÒn nh­ “ côc ®©t”). L¹i cã «ng Mai, quª ë phñ Quèc Oai ®em theo 60 thoi vµng ®Õn trä t¹i nhµ, khi gÆp gi¨c Ng« v©y nhµ, «ng Mai trong lóc bèi rèi ®em c¶ tói vµng giÊu véi vµo bôi c©y sau chïa råi ch¹y trèn. Cô nhµ tíi th¨m chïa nhÆt ®­îc c¶ tói vµng Êy. Khi giÆc rót lui, cô tæ Tù Ngu trao tr¶ l¹i «ng Mai tói vµng kh«ng mÊt nöa ph©n, «ng Mai c¶m ®éng xin biÕu cô m­êi thoi, tæ ta c­êi vui “nÕu t«i thÝch vµng cña «ng, t«i cø lÊy c¶, «ng cã cí g× ®ßi l¹i”. BiÕt cô ta träng nghÜa khinh tµi. l¹i thÊy cô nhµ bÞ ®au ch©n, thuèc g× còng kh«ng khái, liÒn tÆng ®¬n thuèc dïng l¸ b«ng tr¾ng t­¬i, nÊu víi gµ r­îu ®Ó uèng, qu¶ nhiªn tæ khái bÖnh. Thùc lµ lµm phóc ®­îc phóc. Tõ ®ã «ng Mai vµ nhµ ta quan hÖ rÊt th©n thiÕt, coi th©n h¬n v¶ ng­êi ruét thÞt.

      Cô t¹ thÕ ngµy 17 th¸ng 2 n¨m Kû DËu (1429), mé t¸ng t¹i ®Êt chïa ThuyÒn Quan (nay thuéc x· Th¸i Hµ, cïng thuéc huyÖn nhµ).

Tæ §êI THø N¡M: CAO ý TRUNG (QU¸CH ý TRUNG).

       Tæ Qu¸ch ý Trung sinh n¨m T©n M·o ®êi Minh Tuyªn §øc (1411), thuë nhá vÉn lÊy tªn Qu¸ch ý Trung, ngµy 15 th¸ng 4 n¨m M©u Th©n (1427) B×nh §Þnh V­¬ng Lª Lîi lªn ng«i, lÊy niªn hiÖu lµ ThuËn Thiªn. Ngµy 20 th¸ng 4 xuèng chiÕu ban hóy 7 ch÷, kiªng dïng tªn «ng néi vua (Lª §inh), bµ néi (Qu¸ch), cha vua: Kho¸ng, mÑ vua: Th­¬ng, vua: Lîi, hoµng hËu: TrÇn, anh vua: Häc... nhµ ta v× vËy ph¶i ®æi sang hä Cao.

       18 tuæi, phô th©n mÊt, tæ ta rÊt lßng hiÕu th¶o, tang lÔ chu ®¸o. C¶ ®êi cô kh«ng biÕt ch÷ “tham”, trªn kÝnh d­íi nh­êng, trong ngoµi hßa môc; víi n­íc hÕt lßng trung, víi d©n hÕt lßng thiÖn, lÊy ®øc lµm gèc, lÊy tÝn lµm träng.

        §­êng häc hµnh cña tæ kh«ng ®­îc hanh th«ng, “ m­êi n¨m ®¨ng háa” ch­a kÞp ®i thi, ®Õn n¨m Kû DËu th©n phô qua ®êi, phÇn lo chÞu tang phô th©n, phÇn èm nÆng ph¶i dõng viÖc häc, ®o¹n tang phô th©n may qua khái bÖnh, dù kú thi h­¬ng ®ç b»ng sinh ®å, song do søc kháe kh«ng theo häc n÷a, ®­îc tri phñ KiÕn X­¬ng lµ Bïi BÞ tiÕn cö, lµm duyªn l¹i ë huyÖn nhµ, vµi n¨m sau l¹i chuyÓn sang huyÖn TÒ Giang (V¨n Giang, H­ng Yªn).

        Tæ mÉu: lµ cô §µo ThÞ Dung, quª x· ThÇn §Çu  nay thuéc x· Th¸i Häc, huyÖn Th¸i Thôy) trän vÑn ®ñ tam tßng, tø ®øc: Trªn kÝnh nghiªm ®­êng, d­íi hÕt lßng th­¬ng con. GÆp n¨m Kû DËu, võa lo viÖc tang cha, võa ch¹y thuèc ch÷a bÖnh cho chång, kh«ng hÒ kªu ca; mäi viÖc trong v­ên ngoµi ruéng tù m×nh lo liÖu.

        Cô lµ bËc hiÒn ®øc, bá tiÒn b¾c cÇu cho d©n ®i lÔ chïa Phóc TiÒn, chïa Phóc Trung, phµm viÖc ®óc chu«ng, t« t­îng chïa lµng, chïa tæng ®Òu g­¬ng mÉu cïng nhµ chïa lo liÖu; l¹i më ®ß, ®ãng thuyÒn cho d©n qua s«ng Th¸i Ninh, tr­íc cho d©n qua l¹i, sau thuËn cho viÖc th¨m viÕng quª ngo¹i.

        Trong nh÷ng n¨m th¸ng cô «ng bËn m¶i viÖc quan trªn huyÖn, nhÊt lµ nh÷ng n¨m cô ý Trung nhËm chøc xa nhµ, mäi viÖc ruéng v­ên, d¹y b¶o con c¸i... ®Òu mét tay ®Þnh liÖu. Khi Qu¸ch §×nh B¶o, Qu¸ch H÷u Nghiªm, Qu¸ch §×nh Thùc häc tr­êng Quèc Tö Gi¸m, biÕt con hÕt g¹o, cô tù xay thãc, gi· g¹o, råi theo ®ß däc lªn tËn kinh thµnh tiÕp tÕ. Trêi kh«ng phô lßng ng­êi, con c¸i kh«ng phô lßng cha mÑ, con cô sau nµy ®Òu ®ç ®¹t, sù nghiÖp vµ danh väng chÐp trong quèc sö. N¨m §inh Mïi (1463), con tr­ëng Qu¸ch §×nh B¶o ®ç tiÕn sü. 3 n¨m sau, khoa BÝnh TuÊt, con trai ót Qu¸ch H÷u Nghiªm ®ç tiÕn sü. Tæ phô ý Trung tuæi cao søc yÕu vÉn lªn tËn Th¨ng Long ®éng viªn con. Tæ mÉu §µo ThÞ Dung nãi víi mäi ng­êi “ t«i hÕt lßng m·n nguyÖn “.

        4 n¨m sau, ngµy 20 – 3 n¨m §inh Hîi (1467), tæ mÉu qua ®êi, con ch¸u d©ng t«n hiÖu lµ Ch©n Tõ. PhÇn v× søc yÕu, phÇn v× th­¬ng vî 3 th¸ng sau (ngµy 24 th¸ng 5 nhuËn) cô «ng còng t¹ thÕ. Con ch¸u d©ng thôy hiÖu lµ ý Trung ®Ó thê.

        Hai cô sinh ®­îc 4 con:

        Tr­ëng lµ: Qu¸ch §×nh B¶o

        Thø lµ: Qu¸ch §×nh Thùc

        Ba lµ: Qu¸ch §×nh QuÝ

        ót lµ: Qu¸ch H÷u Nghiªm.

        (Lóc khai sinh ®Òu lÊy häc Cao §×nh: Cao §×nh B¶o, Cao §×nh Thùc, Cao §×nh QuÝ, Cao §×nh Nghiªm).

Tæ §êI THø S¸U

        1 - Tæ Cao §×nh B¶o (Qu¸ch §×nh B¶o).

        Cô Qu¸ch §×nh B¶o sinh ngµy 30 th¸ng 7 n¨m Gi¸p DÇn (1434) ®êi vua Lª Th¸i T«n. Tõ nhá ®· ®­îc song th©n ®ãn quan quèc tö gi¸m tÕ töu: NguyÔn Thµnh (quª lµng Kim B«i, x· Hoa Lu, huyÖn §éng H­ng) vÒ tËn nhµ d¹y häc kÞp khi lín lªn; ®­îc phô th©n cho vÒ Th¨ng Long ¨n häc, c¸c «ng ®· kÕt giao víi nhiÒu bËc anh tµi, ®­îc b¹n bÌ kÝnh nÓ. §Çu n¨m Quang ThuËn cã vÒ quª Ýt ngµy ®Ó chuÈn bÞ kh¨n ¸o dù kú thi h­¬ng t¹i Tr­êng S¬n Nam. Tuy vÒ nhµ ch¬i vÉn ngµy ®ªm dïi mµi kinh sö.

        BÊy giê b¹n cô lµ L­¬ng ThÕ Vinh, quª x· Cao H­¬ng, huyÖn Thiªn B¶n (nay thuéc Nam §Þnh) cã qua th¨m nhµ; §Õn qu¸n c©y ®a ®Çu lµng hái th¨m bµ hµng n­íc chØ nhµ ta “®Ó mêi cô B¶o ®i ch¬i”, cô qu¸n tr¶ lêi “ cËu c¶ ®ªm ngµy ®Ìn s¸ch, ch­a ch¾c ®· cã thêi gian du l·m”. L­¬ng ThÕ Vinh bá vÒ, chª lèi häc cô nhµ ta lµ “häc g¹o”. Tæ Qu¸ch §×nh B¶o biÕt tin véi g¸c bót nghiªn sang nhµ L­¬ng ThÕ Vinh ®¸p lÔ; ®Õn ®Çu x· Cao H­¬ng thÊy L­¬ng ThÕ Vinh vÉn ch¬i diÒu víi b¹n bÌ, cô nhñ: “ ng­êi nµy thùc cã tµi, ta kh«ng b× ®­îc”, vÒ nhµ cµng cè c«ng häc tËp. §Õn kú thi héi, cô ®ç thñ khoa, L­¬ng ThÕ Vinh ®ç thø hai.

        Ngµy 16 th¸ng 2 n¨m Quang ThuËn thø 4 (1463), vua më thi ®×nh, sai T­ ®å B×nh Ch­¬ng sù NguyÔn LÔ lµm ®Ò ®iÖu, sai Lª NiÖm lµm gi¸m thÞ, c¸c «ng NguyÔn Phôc, hµn l©m thõa chØ NguyÔn VÜnh TÝch, quèc tö gi¸m tÕ töu NguyÔn B¸ Ký lµm ®éc quyÓn. C¶ n­íc cã 4.400 ng­êi dù thi. Vua Lª Th¸nh T«n ra ®Ò “®¹o trÞ n­íc cña c¸c v­¬ng”, c¶ n­íc 44 ng­êi ®ç tiÕn sü, vua chän 3 vÞ tam kh«i, cho L­¬ng ThÕ Vinh ®ç tr¹ng nguyªn, NguyÔn §øc Trinh ®ç b¶ng nhìn, cô ta: Qu¸ch §×nh B¶o ®ç Th¸m Hoa.

       Buæi ®Çu cô ®­îc vua bæ nhËn chøc Trung th­ tÜnh, sau ®æi sang Trung th­ x¸ nhËn, s¸u th¸ng lªn chøc c«ng bé cÊp sù trung – hµn l©m viÖn ®¹i häc sü.

      Th¸ng t¸m n¨m MËu Tý vua cïng hoµng th¸i tö, kú quËn c«ng Lª NiÖm, Lª NhuËn, §ç Hoµng Dôc vµ cô ta vÒ th¨m Lam Kinh, ®Êt ph¸t tÝch nhµ Lª viÕng VÜnh L¨ng (mé Lª Th¸i Tæ), ®­îc cïng vua lµm th¬ x­íng häa, v¨n ch­¬ng “sang s¶ng”, vua rÊt mõng, cho tËp hîp bµi 5 t¸c gi¶ (kÓ c¶ vua Th¸nh T«ng) thµnh lËp s¸ch “Hoa anh hiÕu trÞ thi tËp”, cho kh¾c in l­u th­ viÖn vµ cho mäi nguêi xem.

       Ngµy 26 – 2 n¨m Kû söu (1469), vua më khoa thi, cho ®¹i thÇn Lª NiÖm lµm ®Ò ®iÖu. Cô B¶o cïng c¸c «ng H×nh bé D­¬ng ChÊp Trung, NguyÔn Trùc, NguyÔn §×nh Trinh. Cô nhµ vµ 5 «ng ®· chän 40 ®ç tiÕn sü, tr×nh lªn vua, ®­îc vua phª chuÈn.

      Ngµy 8 -11 n¨m T©n M·o (1471), vua th©n ®i ®¸nh Chiªm Thµnh, lÊy §ç NhuËn vµ cô B¶o lµm t­íng, cho NguyÔn Phôc lo vËn t¶i l­¬ng thuyÒn, dïng Ngç Sü Liªm lµm sö quan, ®¸nh vµo tËn kinh thµnh Vi-gi-a (B×nh §Þnh), b¾t ®ù¬c vua Chiªm lµ Trµ To¹i. L¹i cïng 4 «ng nghÞ bµn, chia n­íc Chiªm thµnh 3 tiÓu Quèc: Nam Bµn, Hßa Hanh vµ Chiªm Thµnh ®Ó hä yÕu ®i, trõ mäi mèi häa vÒ sau.

       Ngµy 7 – 4 ng¨m Nh©m Th×n (1472), Vua më khoa thi, l¹i chon Qu¸ch §×nh B¶o, §inh §øc Th«ng ®éc quyÓn. Cô nhµ cïng héi ®ång ®éc quyÓn chän 3 nguêi ®ç cËp ®Ò, 7 ng­êi ®ç ®Ö nhÞ gi¸p tiÕn sü, 16 ng­êi ®ç ®Ö tam gi¸p ®ång tiÕn sü, danh s¸ch ®Ö tr×nh, ®ù¬c vua chuÈn tÊu.

        Th¸ng giªng n¨m Êt Mïi (1475), Lª Th¸nh T«ng cö Qu¸ch C¶nh ®i sø sang nhµ Minh. Cô nhµ ®­îc vua giao viÖc cïng c¸c «ng Lª NiÖm, Hoµng Nh©n Thiªm, §µo TuÊn, Th©n Nh©n Trung, §ç NhuËn ®Õn ®­a tiÔn Qu¸ch C¶nh. Th¬ phó ®Òu hay, vua cho in thµnh s¸ch, ®Æt tªn “Thiªn nam ®éng chñ ®¹o an tù”, coi lµ s¸ch quý, tµng cÊt vµo th­ khè.

         Ngµy 4 th¸ng 7 n¨m Hång §øc thø 12 (1481), vua më khoa thi T©n Söu chän tiÕn sü cËp ®Ö, Vua ®Ých th©n lµm chñ kh¶o, Qu¸ch §×nh B¶o ®­îc giao ®éc quyÓn (chÊm bµi).

         Do tµi n¨ng, ®øc ®é, cô ®ù¬c vua th¨ng c«ng bé cÊp sù trung lªn Ngù sö ®µi, phã ®é ngù sö.

        §Êt Kinh kú phån hoa ®« héi, quÝ nh­ vµng, c¸c nhµ quyÒn quý, giµu sang ®Òu ®ua nhau mua b¸n hoÆc lÊn chiÕm, d©n phñ Phông Thiªn, trong thµnh Th¨ng Long bÞ quan l¹i t×m ®ñ mäi c¸ch ®uæi hä khái nhµ. Ngµy 4 th¸ng 7 n¨m T©n Söu (1481), víi t­ c¸ch quan ngù sö cô d©ng biÓu hÆc bän tham nhòng, xin vua xuèng dô cho c¸c bé. ty, s¶nh vµ phñ Phông Thiªn kh«ng ®­îc v« cí ®uæi d©n khái kinh kú. D©n kinh ®« v« cïng c¶m ¬n cô ta.

         §Ó gãp phÇn hoµn chØnh vµ cô thÓ hãa luËt Hång §øc (bé luËt lín nhÊt, tiÕn bé nhÊt trong h×nh luËt c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam). Ngµy 2 – 9 n¨m Quý M·o (1483), víi c­¬ng vÞ phã ®« ngù sö (ngang hµng thø tr­ëng), cô d©ng biÓu xin vua ph¶i th¼ng tay trõng trÞ bän ®¹i ¸c, ®¹i nghÞch, cßn víi tï th­êng, tïy theo sù hèi hËn mµ gi¶m ¸n ph¹t, h¹n tï, kÎ biÕt söa lçi ©n x¸ cho hä. Lêi thØnh cÇu trªn ®­îc vua phª chuÈn.

       XÐt Qu¸ch §×nh B¶o th¬ v¨n ®Òu hay, tõng cïng vua vµ ®Þa thÇn x­íng häa, chÊm thi chuÈn mùc, b×nh tuyÓn s©u s¾c, chÝnh x¸c, l¹i ®· theo vua x«ng pha trËn m¹c, biÕt tõng sù kiÖn, nhí tõng trËn ®¸nh nªn chän Qu¸ch §×nh B¶o vµ c¸c «ng §«ng C¸c hiÖu th­: §ç NhuËn, hµn l©m thõa chØ: Th©n Nh©n Trung, hµn l©m thi ®«c §µo cö, §µm V¨n LÔ, hîp søc biªn tËp hai bé s¸ch lín:”thiªn Nam d­ h¹ tËp” (tuyÓn tËp th¬ n­íc Nam tËp II) vµ “th©n chinh kû söu”, ghi vÒ viÖc ngù gi¸ cïng chóng t­íng ®i ®¸nh Chiªm Thµnh n¨m T©n M·o (1471).

       Ngµy 13 th¸ng 11 n¨m Quý M·o (1483), hai bé s¸ch ®­îc d©ng vua ngù. Th¸nh T«n xem xong hÕt lêi khen hay, sai quèc khè lÊy 10 l¹ng vµng th­ëng cô nhµ vµ t¸c gi¶. Cô B¶o chØ nhËn phÇn nhá, cßn chia cho c¸c céng sù, Vua ch©n phª r»ng:”v¶i dÖt mµ nh­ h×nh chuét cã löa, lôa ngò s¾c cã t»m b¨ng, thî khÐo c¾t ¸o long bµo” ý nh¾c c©u chuyÖn truyÒn kú vÒ §«ng Ph­¬ng Sãc t×m ë câi Nam hoang thÊy cã c©y trong löa, loµi c©y Êy kh«ng bao giê chÕt (thËt lµ hiÕm quý), l¹i trong ngän löa bÊt diÖt Êy t×m ®­îc chuét l¹, nÆng 100kg, l«ng dµi 3 tÊc dÖt ®­îc v¶i (thø v¶i Êy trªn ®êi khã cã thÓ t×m ®­îc), lÊy tÝch trong ThËp nhÞ ký cña V­¬ng Tö NiÖm nãi r»ng ë biÓn ®«ng cã con t»m dµi 7 tÊc, cã vÈy sõng lÊy s­¬ng tuyÕt phñ nªn, kÐn t¬ n¨m mÇu, dÖt thµnh ¸o  mÆc dï giã m­a kh«ng bÞ ­ít, thø Êy kh«ng dÔ t×m. Trong thiªn h¹ khen hai bé s¸ch cña cô nhµ quý vµ hiÕm nh­ tÊm v¶i dÖt tõ l«ng chuét trong löa cña §«ng Ph­¬ng Sãc, nh­ v¶i t¬ kh«ng thÊm n­íc cña con t»m b¨ng ®Ó d©ng cho vua.

        Lµm xong bé s¸ch quý, th¸ng giªng n¨m Gi¸p Th×n (1481), vua Lª Th¸nh T«ng xuèng chØ phong cho cô Qu¸ch §×nh B¶o chøc th­îng th­ bé LÔ.

       Thêi bÊy giõo thuËt phong thñy ®­îc d©n tin, cho r»ng mäi viÖc th¨ng, tiÕn, ®ç ®¹t, tµi léc ®Òu do må m¶ xui lªn, c¸c thÇy ®Þa lý ®ua nhau kiÕm sèng b»ng nghÒ t×m ®Êt ®æ mé, c¸c nhµ quyÒn quý ®ua nhau t×m ®Êt t¸ng mé cha «ng, thÊy chç nµo ®Ñp liÒm cËy thÕ bËt síi, mé sau chÌn mé tr­íc, mé míi chÌn mé cò, thËm chÝ vông trém ®µo mé ng­êi cò, ®em mé nhµ m×nh t¸ng vµo, d©n nhiÒu nhµ tr×nh ®¬n kiÖn tông, vÒ viÖc ph­¬ng h¹i lÔ gi¸o. Víi t­ c¸ch th­îng th­ bé LÔ, cô B¶o d©ng biÓu tÊu tr×nh: “®Êt ®Ó må m¶ cña c¸c quan viªn vµ d©n th­êng trong n­íc cã khi ®Æt trªn ®Êt c«ng, cã khi lµ ruéng ®Êt t­. NÕu ng­êi nµo ®Æt mé trªn ®Êt  t­ ®iÒn th× kÝch th­íc réng hÑp võa ph¶i, theo h­íng ®Êt tr­íc sau cho ph¶i kh«ng ®­îc û thÕ ruéng nhµ mµ ch«n s¸t tr­íc mÆt mé ng­êi kh¸c. NÕu kÎ nµo cè ý bÞ ng­êi cã mé ch«n tr­íc ®i kiÖn (th× dï ®Êt t­)  còng ph¶i chuyÓn ®i n¬i kh¸c vµ ph¶i nép tiÒn lµm lÔ t¹ theo ®óng ph¸p luËt”. Vua xem xong cho lµ ph¶i ®¹o, xuèng dô cho phÐp thi hµnh.

        Ngµy 15 th¸ng 8 n¨m Êy, cô l¹i ®­îc vua giao träng tr¸ch, cïng víi c¸c «ng §ç NhuËn, Th©n Nh©n Trung, §µo Cö, §µm V¨n LÔ, Ng« LuËn, L­¬ng ThÕ Vinh biªn so¹n bia ®¸ danh nh©n tõ n¨m §¹i B¶o th­ 3 (kho Nh©m TuÊt -1442) ®êi Lª Th¸i T«ng, ®Õn khoa Gi¸p Th×n (1484), chÐp tªn c¸c vÞ tam kh«i, tiÕn sü 10 khoa, thµnh 10 bia lín, ®Ó con ch¸u vÒ sau ®­îc biÕt. C¸c tÊm bia Êy ngµy nay vÉn cßn ®Æt t¹i nhµ bia V¨n MiÕu - Quèc Tö Gi¸m.

        Ngµy 24 th¸ng 4 nhuËn n¨m Êt Tþ (1445), tæ Qu¸ch §×nh B¶o d©ng sí xin ®Þnh l¹i phÐp t¾c ®i l¹i trong hoµng cung: khi qua cæng tam quan ph¶i xuèng ngùa, dï quan to hay nhá chØ cho mét kÎ theo hÇu ( cïng vµo). Khi thiÕt triÒu: næi mét håi trèng : quan Bé Hé vµo, hai håi trèng c¸c quan ®¹i thÇn vµo... theo thø tù tõng bËc, tõng ng­êi. HÕt 3 håi trèng ®ãng cöa, kiÓm tra, khi vÒ rÏ theo 2 cöa: §«ng Tr­êng An vµ Nam HuÊn ( cÊm ra cöa chÝnh, ®i bé theo chiÒu), tr¸nh sù lén sén lµm mÊt uy nghi néi diÖn. Vua khen lµ ph¶i, cho xuèng lÖnh thi hµnh.

        ThÊy cô nhµ: “h×nh luËt tinh th«ng, lµm viÖc quy cñ, ph©n minh”, th¸nh 12 cïng n¨m Êy, Lª Th¸nh T«ng trao träng tr¸ch lín h¬n, gi÷ chøc th­îng th­ bé H×nh.

         N¨m Quang ThuËn thø 6 - Êt DËu (1465), tr­íc khi vÒ h­u, cô d©ng biÓu xin vua mét ®Æc ©n vµ c¶ ®êi cô chØ xin vua mét viÖc: xin ®æi hä Cao  trë vÒ hä Qu¸ch. Vua xÐt viÖc lµm hiÕu thuËn, kh«ng v× sù t«n kÝnh cña v­¬ng gia ®Ó c¶ mét hä quªn mÊt dßng téc nªn ®· ch©u phª cho hä Qu¸ch bá hä Cao, trë vÒ hä cò.

Cô mÊt ngµy 1 – 7 n¨m MËu Th×n (1508), ®êi Lª Tóc T«ng hoµng ®Õ.

  

Tæ Qu¸ch §×nh QuÝ.

Cô sinh n¨m §inh Tþ (1437), em ruét cô Qu¸ch §×nh B¶o, th«ng minh, lanh lîi, giao du réng, ngo¹i giao tµi , thuë nhá cã ®­îc häc hµnh cïng anh, nh­ng chØ thi ®ç nhÞ tr­êng, sau ®­îc gi÷ chøc tr­ëng sö ë  v­¬ng phñ hµnh nghÜa. N¨m Canh DÇn (1470) ®êi vua Lª Th¸nh T«ng phông mªnh nhËn chøc hµnh nh©n tù trong ®oµn sø bé sang ngo¹i giao víi nhµ Minh, kh«ng may ®i ®Õn huyÖn Tõ Ch©u, thuéc Qu¶ng §«ng n­íc §¹i Minh bÞ nhiÔm dÞch, chÕt t¹i dÞch qu¸n (ngµy 7 – 5 n¨m Canh DÇn), Linh c÷u ®­îc sø bé cho ng­êi ®em vÒ  Nam Quan råi chuyÓn vÒ Phóc Khª, th©n nh©n d©ng thôy hiÖu HuyÒn L©m. Cô bµ (Tõ ¢n) lo t¸ng t¹i xø cæng chïa ThuyÒn Quan, cô th­îng thä 24 tuæi.

Tæ Qu¸ch §×nh Thùc

Tæ sinh n¨m Kû Mïi (1439) ®êi vua Lª Th¸i T«ng, thuë nhá cã häc hµnh, lµm viÖc ë ph­êng ®éi sö dÞch, th¨ng tíi chøc Tr­ëng kinh ®¹i quan, lÊy cô bµ hiÖu lµ Tróc NghÖ, v× mÊt sím, kh«ng cã con c¸i, t¹ thÕ ngµy 13 – 12 ( kh«ng râ n¨m nµo), mé t¸ng ë xø cæng chïa ThuyÒn Quan.

Tæ Qu¸ch H÷u Nghiªm

Cô lµ con ót tæ Qu¸ch ý Trung, em cô Qu¸ch §×nh B¶o, Qu¸ch §×nh QuÝ, Qu¸ch §×nh Thùc, sinh ngµy  3 – 10 n¨m Nh©m TuÊt, niªn hiÖu §¹i B¶o - thø 3 (1442), triÒu Lª Th¸i T«ng: giái giang v¨n häc, cã tµi ngo¹i giao øng ®èi. Tuy sau anh c¶ (Qu¸ch §×nh B¶o) 8 tuæi, nh­ng søc häc chØ chËm sau anh ®«i chót, thµnh ®¹t sím h¬n, danh vÞ, häc vÞ ®Òu kh«ng kÐm anh c¶.

 Cô Qu¸ch §×nh B¶o ®ç khoa Quý Mïi (1463) ngay khãa thi sau (khãa thi sau – BÝnh TuÊt – 1466), cô ót ®i thi ®· ®ç tiÕn sü. Khoa nµy do ®Ých th©n nhµ vua chñ kh¶o, kh«ng lÊy tr¹ng nguyªn, vua chonj NguyÔn Nh©n ThiÕp ®ç b¶ng nh·n, D­¬ng Minh Ch©u ®ç Th¸m Hoa, cô ë tªn hµng 3.

       Cô Nghiªm vinh qui, song th©n võa ®­îc vinh phong th× ngµy 20 – 3 mËu th©n tõ trÇn, tiÕp ®ã ngµy 24 – 5 (nhuËn) phô th©n t¹ thÕ, anh c¶ chØ vÒ chÞu tang Ýt ngµy ®· cã lÖnh vua gäi vÒ kinh. Hai anh lµ Qu¸ch §×nh QuÝ vµ Qu¸ch §×nh Thùc kh«ng g¸nh næi träng tr¸ch, v¶ l¹i lÖn cña v­¬ng phñ Hµnh NghÜa dôc lªn ®­êng, cô Nghiªm d©ng biÓu xin ë nhµ chiu tang, thay cho c¸c anh chÞ lo viÖc hiÕu.

        Sau ®ã khi æn ®Þnh viÖc nhµ, mïa hÌ n¨m Kû Söu (1449), cô Nghiªm vÒ kinh nhËn chøc hµn l©m ®·i chÕ, sau ®ã lµm bÝ th­ gi¸m ®éc, bÝ th­ thÞ ®éc.

        Mïa thu n¨m T©n M·o (1471), vua th©n ®i ®¸nh Chiªm Thµnh, cô xin anh t©u vua cïng theo hÇu gi¸. Vua giao cô nhµ lo viÖc “th­ ký qu©n vô”, gi¶i quyÕt viÖc ghi chÐp sæ s¸ch, tæng hîp binh, l­¬ng...truyÒn ®¹t mÖnh lÖnh.

       29 tuæi ®­îc hÇu bªn vua lµ vinh h¹nh lín, cô nhµ siªng n¨ng, sæ s¸ch m¹ch l¹c, tÊu tr×nh viÖc qu©n viÖc l­¬ng rµnh m¹ch, ®­îc vua yªu, cho gÇn thuyÒn ngù, khi h¹ cho ë gÇn long tr¹i.

        §Õn cöa §¹i Cµn, ®ang vµo mïa ®«ng bçng nã giã tr­íng, chu s­ kh«ng thÓ hµnh qu©n liÒn rÏ vµo s«ng Hoµng Mai, võa cho binh lÝnh nghØ ng¬i, võa ®îi thuyÖn l­¬ng cña quan vËn t¶i NguyÔn Phôc. Xa gi¸ ngù phÝa h÷u ng¹n, c¹nh ®Òn H­¬ng Cµn, cô nhµ ë tr¹i t¶ giam, phÝa trong DÞ - NËu. N¬i ®©y thËt lµ kú diÖu, nói gÆp ®ång b»ng, s«ng gÆp non xanh, nói gÆp ®­îc biÓn, cô lµm th¬ vÞnh hµo khÝ qu©n ta, ca ngîi non n­íc. T¹i ®©y ®· gÆp tæ mÉu Hå ThÞ Thµnh, vèn dßng Hoµng téc. V× th­îng hßang Hå Quý Ly vµ vïa Hå H¸n Th­¬ng bÞ giÆc Minh b¾t gia ®×nh ph¶i bá quª gèc x· Quúnh §«i (cïng thuéc huyÖn Quúnh L­u) l¸nh n¹n ë lµng Di - NËu, cöa H­¬ng Cµn. Tuy hoµng téc bÞ chãc n·, c¶nh nhµ xa sót, nh­ng con ch¸u vÉn gi÷ ®­îc nÕt nhµ, cÇm kú thi häa, ng­êi quèc s¾c kÎ v¨n tµi, hä Qu¸ch hä Hå t©m ®Çu ý hîp, ®­îc huynh tr­ëng Qu¸ch §×nh B¶o (cïng trong qu©n) cho phÐp, ®­îc Lª Th¸nh T«ng ra ©n, hai cô ®· lµm lÔ thµnh th©n.

 §Çu n¨m Nh©m Th×n ®¸nh xong giÆc Chiªm Thµnh, khi qu©n vÒ qua cöa  §¹i Cµn, cô Nghiªm ®­îc vua vµ anh c¶ Qu¸ch §×nh B¶o cho l­u l¹i quª ngo¹i Ýt ngµy. Duyªn trêi xui khiÕn tæ mÉu Hå ThÞ Thµnh cã tin vui. LÞch kú vÒ kinh, tæ mÉu lªn tËn ®Þa ®Çu b¶ng x· lµm lÔ tiÔn ®­a, 9 th¸ng sau thi sinh ®­îc Anh KiÖt tuíng qu©n (thµnh tæ chi hä Qu¸ch ë Quúnh L­u)

 Kho¶ng tuÇn th¸ng 6 n¨m Êy Qu¸ch t­íng c«ng vÒ ®Õn kinh thµnh. Ngµy 15 th¸ng 8 cïng n¨m (1473) cô nhµ ®­îc th¨ng chøc phã ®« ngù sö, lµm viÖc ë ngù sö ®µi (ngang hµng th­ tr­ëng thêi nµy)

Trªn c­¬ng vÞ míi, ng­êi hÇu cËn can gi¸n cô ®· lµm biÓu t×nh vua Th¸nh T«ng vÒ: lîi h¹i cña viÖc th­ëng ph¹t ®Ó ®éng viªn sü khÝ, khÝch lªn quan d©n, bµi biÓu ®­îc sö chÐp nguyªn v¨n: “viÖc th­ëng, ph¹t, cho ra, lÊy l¹i lµ quyÒn cña ®Õ v­¬ng trÞ n­íc. Th­ëng ®¸ng c«ng th× ai ai còng lÊy lµm khuyªn (g¾ng søc).  Ph¹t ®¸ng téi th× ai ai còng lÊy lµm r¨n, cho nªn viÖc th­ëng ph¹t ph¶i hÕt ®¹o chÝ c«ng. Nay bÖ h¹ ®ang chÝnh buæi ®Çu trong s¸ng, tãm gi÷ ®­îc quyÒn t¹o hãa. TiÕn dông ng­êi hiÒn lo¹i bá kÎ gian, ng­êi trong n­íc ai ai còng ng­ìng mé ®¹o ®øc hay, mõng xem (thêi) thÞnh trÞ. Nh­ng thÇn trém nghÜ n¨m tr­íc ®i ®¸nh S¬n Di, Chiªm Thµnh, L­u + §ån, L·o Qua th× chän lÊy nh÷ng ng­êi m¹nh kháe. Qu©n c¬ ë c¸c vâ hiÖu x«ng lªn giÕt giÆc, th¨ng bæ chøc ch­a hÕt, ®Õn khi läc th× ph¶i lïi lµm qu©n n¨m phñ, còng ngang (hµng) víi nh÷ng ng­êi ch­a giÕt ®­îc giÆc kh«ng ph©n biÖt g×. Cói xin c¸c qu©n c¬ bèn vÖ hiÖu, n¨m phñ (so¸t l¹i ai ®· cã c«ng giÕt giÆc) lËp ra bèn vÖ thÇn vò (ph©n biÖt ng­êi cã c«ng lao) ®Ó khuyÕn khÝch nh÷ng chiÕn sü cã c«ng. L¹i nh­ c¸c lùc sü, dòng sü, vâ sü, l¹i ®iÓn, qu©n s¾c mµ b¾t ®­îc kÎ c­íp vµ ®¶ng giÆc ¸c nghÞch, cã ng­êi ®­îc xu©t th©n (lµm quan), cã ng­êi kh«ng ®­îc xuÊt th©n (lµm quan). NÕu ban th­ëng nhÊt thiÕt gièng nhau th× trong kho¶n träng binh kh«ng cã g× ph©n biÖt. Cói xin tõ nay trë ®i ng­êi nµo b¾t ®­îc kÎ c­íp vµ ¸c nghÞch, lÖ xuÊt th©n l¹i theo lÖ xuÊt th©n (cò) mµ bæ dông. Ng­êi nµo kh«ng ®­îc xuÊt th©n th× bæ chøc Nh©n T¸n nh­ lÖnh, thÕ th× (viÖc) ®­îc th­ëng, khinh, träng (nhiÒu, Ýt) ph¶i râ lÏ ®Ó mäi ng­êi ®Òu biÕt mµ cè g¾ng. Bän thÇn trém nghÜ (nh÷ng) ng­êi khiªng kiÖu (hÇu gÇn c¸c quan) ph¹m téi trém c­íp gian hung, Bé H×nh theo luËt mµ xö téi l­u mµ kh«ng b¾t ®i, thµnh ra theo thãi quen cò mµ coi th­êng ph¸p luËt, kh«ng kiªng sî g×, hoÆc cßn cã kÎ hoµnh hµnh gian ¸c b¸o (thï) l¹i thï cò, ng­êi l­¬ng thiÖn nhiÒu khi bÞ h¹i. Tõ nay trë ®i, ng­êi khiªng kiÖu míi ph¹m téi lÇn ®Çu ph¶i thÝch ch÷ lµm ®å binh ë n¨m qu©n. NÕu biÕt ¨n n¨n hèi c¶i th× l¹i cho vÒ khiªng kiÖu nh­ lÖnh. NÕu kh«ng biÕt r¨n chõa, cè ý t¸i ph¹m lÇn n÷a ... th× nhÊt thiÕt ph¶i ph¸t (v·ng) ®i (xa). Nh­ thÕ míi khiÕn kÎ gian ¸c biÕt sî h·i, kh«ng d¸m bu«ng tuång hung b¹o n÷a. Vua khen ph¶i vµ cho thi hµnh.

Ngµy 16 – 6 n¨m Gi¸p Th×n, cô xin nhµ vua t¨ng häc bæng cho häc sinh tr­êng Quèc Tö Gi¸m, phµm häc giái ®Òu cho thªm tiÒn, g¹o, l­êi biÕng häc kÐm th× h¹ bít l­¬ng.

Do v¨n häc giái giang, cô Nghiªm hai lÇn ®­îc vua Lª Th¸nh T«n cho tham gia tæ chøc thi §×nh, thi §iÖn.

- Ngµy 19 – 4 n¨m Kû DËu (1489), vua tù ra ®Ò thi, cô cïng th­îng th­ bé H×nh lµ Lª §¨ng Nh­îng gi÷ viÖc ®Ò ®iÖu.

- Ngµy 21 – 3 n¨m QuÝ Söu, vua l¹i tù ra ®Ò thi, cô Nghiªm l¹i cïng ®­îc víi Binh bé th­îng th­ §inh C«ng BÐ, TrÞnh C«ng §¸n lo viÖc ®Ò ®iÖu, cßn §ç NhuËn, L­¬ng ThÕ Vinh, Lª Qu¶ng ChÝ lµm ®éc quyÓn.

N¨m §inh Tþ (1497) vua Lª Th¸nh T«ng b¨ng hµ. N¨m MËu Ngä (1498) Lª HiÕn T«ng lªn ng«i.

N¨m C¶nh Thèng thø 5 (1502), ngµy 13 – 8 n¨m Nh©m TuÊt, cô Qu¸ch H÷u Nghiªm phông mÖnh ®i sø n­íc Minh ®Ó ®¸p lÔ viÖc vua Minh HiÕn T«ng tÆng vua ta ¸o mò ®Ñp. §­êng dµi B¾c quèc sø bé cã lóc ®i thuyÒn, cã chç ®i ngùa, gÆp chç non cao trÌo bé, nh­ng ®Õn c¸c dÞch qu¸n ®Òu ®­îc ®ãn tiÕp long träng. Khi  ®oµn ®Õn B¾c Kinh thÊy t¬ lôa ®Ñp, l¹i b¸n c¶ ¸o long cæn, cô cho phÐp mua cÊt vµo trong hßm lÔ vËt ®Þnh ®em vÒ n­íc, nµo ngê sø bé võa tíi xø qu¸n, hoµng th¸i hËu ( vî vua Anh T«ng, mÑ HiÕn T«ng n­íc Minh) cho lÝnh lôc c¸c d­¬ng hßm lÔ vËt ®Ó t×m h­¬ng liÖu quý. May cô ta nhanh trÝ ®· lËp biÓu vµ tê kª gåm c¶ ¸o long cæn vµ c¸c lÔ vËt kh¸c. Vua Minh kh«ng biÕt, khen vua ta “hµo phãng”, vµ khen v¨n phong cô nhµ ta tao nh·, ®¸ng xÕp vµo hµng nh©n tµi Tam ®¹i cña Trung Hoa. L¹i sai quan th¸i gi¸m TrÇn Khoan d©ng ch©u (b¸u) ®Ó vua Minh ban tÆng cho ch¸nh sø §¹i ViÖt (cô nhµ), sau l¹i mêi lªn dù yÕn, ban cho vãc ®¹i hång.

Th¸ng 3 n¨m QuÝ Hîi, sø bé ta chuÈn bÞ vÒ n­íc, cô vµo bÖ kiÕn Minh HiÕn T«ng, nh©n ®Ønh läng cã vµo chç thñng, n¾ng xuyªn thÒm ®iÖn thµnh nh÷ng lç trßn, vua Minh ra ®èi:

“LËu èc nhËt xuyªn h×nh kª no·n tam tam, tø tø”.

(Nhµ thñng, n¾ng xuyªn qua nh­ h×nh qu¶ trøng gµ ba ba, bèn bèn qu¶).

Cô ta ®èi l¹i “ Tr­êng Giang phong ®éng tùa long l©n ®iÖp ®iÖp, trïng trïng”.

(S«ng dµi, giã thæi, sãng nh­ rång, l©n ... ®iÖp ®iÖp trïng trïng).

Vua Minh thÊy cô lÊy c¶nh Trung Hoa, ®èi chØnh ý, chØnh ch÷ mµ hïng khÝ lÉm  liÖt, ngîi khen hÕt lêi, truyÒn cho cÈm y vÖ, ®« chØ huy sø: D­¬ng T«ng xuÊt kho th­êng thªm cho cô ta 4 tÊm vãc ®¹i hång. Giao cho th­îng th­ b« binh cÊp cho ®oµn sø bé ta mét thuyÒn lín ®Ó chë vÒ n­íc.

Vua Minh hái: ®­êng vÒ quª cã n¬i nµo s«ng réng, n­íc s©u nhÊt? Cô t©u: s©u nhÊt lµ cöa C«n Giang. Vua lÊy chiÕc hßm quý ®Ò mÊy ch÷ k râ, giÆn khi nµo vÒ ®Õn s«ng C«n h·y më ra.

Th¸ng 7 n¨m QuÝ Hîi (1503), sø bé vÒ ®Õn Th¨ng Long, vµo ®iÖn KÝnh Thiªn chÇu vua, tr×nh b¸o th¾ng lîi cña chuyÕn c«ng c¸n. Vua Lª HiÕn T«ng khen cô nhµ: “lµm vÎ vang quèc thÓ, r¹ng rì qu©n v­¬ng”, th¨ng cô lªn chøc th­îng th­ Bé L¹i, ®Þnh dïng cô vµo viÖc chØnh ®èn tæ chøc, gióp vua vÒ nh©n sù ë c¸c Bé, Ty, ViÖn, vµ trÊn, phñ.

§Ó ®éng viªn n¨m th¸ng xa nhµ, vua l­u gi÷ cô nhµ t¹i kinh thµnh 2 th¸ng, råi cho phÐp vÒ th¨m quª. VÒ tíi bÕn C«n Giang, theo lêi giÆn cña Minh HiÕn T«ng, cô më chiÕc hßm quÝ ra, thÊy trong cã 4 ch÷ b»ng b¹ch kim “C«n Giang l·o nh©n”, t­¬ng truyÒn tù nhiªn cô kh«ng èm mµ mÊt. Sau ®ã trêi næ phong ba vµ thuyÒn quan bÞ ®¾m.

H«m Êy lµ ngµy 9 – 9 n¨m QuÝ Hîi (1503) cô h­ëng thä 62 tuæi. Vua Lª HiÕn T«ng v« cïng th­¬ng xãt, ban tÆng thôy hiÖu lµ “T¸p Trai”, cÊp cho quan tµi ®ång, cö qôan Bé LÔ vÒ tÕ. Cô Qu¸ch §×nh B¶o v« cïng th­¬ng em, tõ ®ã ngµy cµng yÕu, 5 n¨m sau còng t¹ thÕ.

Tæ §êI THø B¶Y

Tæ Qu¸ch H÷u Nghiªm cã 2 ng­êi con trai.

Tr­ëng lµ Qu¸ch §×nh NhÉn, thø lµ Qu¸ch QuÝ C«ng.

1 – Qu¸ch §×nh NhÉn

N¨m 20 tuæi Qu¸ch H÷u Nghiªm thi ®ç tiÕn sü. Theo ®iÒu lÖ triÒu Lª, khi ®­îc vinh quy, vua cho 20 mÉu ®Êt, cã quyÒn tù chän kh¾p n¬i trong n­íc, ­ng ®©u th× quan chøc së t¹i lµm sè ®Þa b¹, ®Êy lµ ®Êt léc ®iÒn, cho con ch¸u ®êi ®êi ®­îc h­ëng.

XÐt thÊy vïng ®Êt Phóc Khª: ®Êt ®Òu cã chñ, c«ng ®iÒn kh«ng thiÕu, sî bít ruéng v­ên cña d©n x·, cô xin quan trÊn S¬n Nam tïy ý chän hé. Quan huyÖn Tiªn L÷ lµ v× mÕn ®øc tµi hä Qu¸ch ta tù nguyÖn chon 20 mÉu ®Êt ®Ñp nhÊt trong Ph­îng T­êng, huyÖn Tiªn L÷ ®Ó quan t©n khoa më Êp.

Tõ n¨m BÝnh TuÊt ®Õn n¨m Kû Söu khi tæ ta vÒ Phóc Khª chÞu tang, ®Êt léc ®iÒn cô cho d©n lµng tù cµy cÊy, sau ®ã l¹i kÕt duyªn víi tæ mÉu Bå §Ò phu nh©n.

MÉu tæ sïng ®¹o PhËt, hay lµm ®iÒu thiÖn, khi gÇn tuæi thä ph¸t dôc bå ®Ò, thØnh phËt vÒ thê t¹i nhµ. Khi mÊt con ch¸u t«n hiÖu lµ Bå §Ò, ®­îc vua Lª Vinh phong t­íc quËn phu nh©n.

Hai tæ sinh ®­îc cô Qu¸ch §×nh NhÉn.

Tæ Qu¸ch §×nh NhÉn næi tiÕng thÇn ®ång, thi h­¬ng thi héi ®ç ®Çu – khoa T©n Mïi (1511) ®êi vua Lª T­¬ng Dùc cô ®ç tiÕn sü, ®­îc Lª T­¬ng Dùc triÖu vµo kinh trao chøc Hµn L©m thÞ gi¶ng, ®«ng c¸c ®¹i häc sü.

2 -  Tæ Qu¸ch QuÝ C«ng.

Qu¸ch QuÝ C«ng, tù lµ nghÜa trai, sinh n¨m Nh©m Th×n t¹i trang DÞ NËu, tõ nhá kh«i ng«, tuÊn tó; v¨n hay, vâ giái, ®­îc tuæi Nh©m Th×n; khi sinh, nhiÒu ng­êi cho r»ng: sù nghiÖp kh¶ óy. Tæ ®­îc thóc b¸ vµ phô th©n yªu quý. Tõ nhá ®· theo cha vµo kinh häc, sau ®­îc CÈm Giang V­¬ng ®­a vµo phñ KiÕn V­¬ng.

KiÕn V­¬ng hóy t©n, con trai thø 5 cña vua Lª Th¸nh T«n, sinh ra CÈm Giang V­¬ng: Lª Sïng, TÜnh L­îng c«ng: Lª S¸ch, Gi¶n Tu c«ng: Lª Oanh, c¶ nhµ nèi ®­îc hång ®øc cña c¸c bËc tiªn v­¬ng.

N¨m §inh Tþ, Lª Th¸nh T«n b¨ng hµ, hoµng tö T¨ng lªn ng«i (Lª HiÕn T«ng) ®­îc t¸m n¨m th× mÊt. Tr­êng L¹c th¸i hËu cïng c¸c ®¹i thÇn ®­a hoµng tö ThuÇn lªn nèi ng«i (Lª Tóc T«n); nh­ng do mÖnh yÓu, ch­a ®Çy mét n¨m th× mÊt. N¨m Êt Söu (1505) haßng tö TÊn lªn ng«i ( hiÖu lµ Lª Tuy Môc) v× quËn tæ mÉu Tr­êng L¹c vµ c¸c ®¹i thÇn ®Ó em m×nh lµm vua ®· ®em lßng thï hËn, giÕt c¶ bµ néi (Tr­êng L¹c Hoµng th¸Ý hËu), bøc h¹i ®¹i thÇn, tr¶ thï hoµng téc.ThÝm ruét lµ ThÞnh ThÞ ( vî KiÕn V­¬ng T©n) bÞ ®¸nh ®Õn chÕt, c¸c em lµ: Cèm Giang V­¬ng (Lª T©n) còng bÞ tèng giam.

§­îc cai ngôc gióp ®ì, KiÕn V­¬ng ®em theo Qu¸ch QuÝ C«ng ch¹y vµo Thanh Hãa cïng víi ®¹i thÇn lµ L­¬ng §¾c B»ng, Ng« KhÕ ñng hé t«n lµm minh chñ. Tæ hä Qu¸ch ta ®­îc phong chøc: Anh KiÖt t­íng qu©n, sai ph¸i vÒ quª (NghÖ An) chiªu mé hµo kiÖt øng nghÜa råi cïng kÐo vÒ kinh ®«; l¹i cã sù néi øng cña t­íng TrÞnh Dung S¶n, KiÕn V­¬ng giÕt ®­îc vua Uy Môc, lªn lµm vua (hiÖu T­¬ng D ùc hoµng ®Õ).

Anh KiÖt t­íng qu©n ®­îc cö lµm th­îng t­íng, coi qu©n cÈm y vÖ, lu«n hÊu gi¸ bªn vua.

N¨m 1516 vua T­¬ng  Dùc b¨ng hµ, M¹c §¨ng Dung øc hiÕp vua Lª Chiªu T«n, ®­a Lª C«ng Hoµng lµm vua bï nh×n råi giÕt hai vua lËp ra triÒu M¹c. Quan Anh KiÖt t­íng qu©n - CÈm y vÖ kh«ng râ bÞ nhµ M¹c s¸t h¹i hay Èn tÝch n¬i nµo, kh«ng thÊy vÒ quª néi ë Phóc Khª, còng kh«ng vÒ Êp Ph­îng T­êng hoÆc trang DÞ NËu, gia ph¶ hä Qu¸ch Phóc Khª chØ chÐp chøc vÞ vµo “Nam Ch©u ®ång ph¶”, con ch¸u häc Qu¸ch ë DÞ NËu còng chØ theo chøc vÞ ghi vµo bµi vÞ ®Ó thê.

PHÇN THø T¦

C¸C VÞ Tæ SAU §êI THø T¸M

N¨m §inh Hîi (1527), M¹c §¨ng Dung lªn ng«i. Sau ®Ìo Tam §iÖp, NguyÔn Kim, TrÞnh KiÓm t«n Lª Duy Ninh lµm vua më ra Nam triÒu; con ®­êng thiªn lý vµo Nam bÞ c¾t ®øt ë xø Thanh. Ngoµi B¾c: M¹c KÝnh ChØ, M¹c KÝnh Khoan, Uy Quèc C«ng, Dòng Quèc C«ng, NghÜa Quèc C«ng næi binh chèng l¹i nhµ TrÞnh.

Hä Qu¸ch ta anh em gi÷ chøc träng thÇn ®êi Lª khã bÒ hîp t¸c víi v­¬ng triÒu míi, v× thÕ con ch¸u hÇu nh­ lui hÕt vÒ vui víi ruéng v­ên. ViÖc biªn tu gia ph¶ tõ ®êi M¹c ®Õn gi÷a ®êi Lª bÞ l·ng quªn. V× thÕ ®Õn ®êi Lª Trung vµ ®êi Kh¶i §Þnh, c¸c «ng tr­ëng téc nèi theo ph¶ cò chØ chÐp ®­îc tªn tuæi vµ sù nghiÖp tiªn linh lôc ®¹i tõ triÖu tæ ®Õn ®êi cô B¶o, cô Nghiªm.

ThÕ hÖ thø 7 vÒ sau téc ph¶ chØ ®iÓm ®­îc duÖ hiÖu 31 liÖt tæ, kh«ng cã n¨m sinh, ngµy giç, kh«ng ghi tÝnh danh vµ kh«ng ph©n biÖt râ thÕ thø, t«n hµng nªn nhãm biªn tu gia sö kh«ng liÖt kª ®­îc thÕ thø.

Víi lßng thµnh kÝnh tiªn linh, biÕt ®­îc duÖ hiÖu cßn h¬n kh«ng biÕt nªn ban biªn tËp gia sö theo nguyªn ph¶ cò chÐp ®ñ 31 vÞ hËu tæ ®Ó con ch¸u ®êi sau may ra cã dÞp nghiªn cøu bè sung, hoÆc tõ c¸c chi hä Qu¸ch c¸c n¬i cã thªm tµi liÖu khíp l¹i, biÕt ®©u sÏ cã dÞp ch¾p nèi trän vÑn cho cuèn gia ph¶ hä nhµ nèi l¹i ®Çy ®ñ cæ kim.

D­íi ®©y lµ hóy danh hiÖu tæ tiªn linh trong vµ sau v­¬ng triÒu M¹c:

1 – Anh KiÖt t­íng qu©n giái vÒ nghiÖp vâ, lµm quan §« chØ huy sø, chØ huy vÖ CÈm Y tõ ®êi vua Lª T­¬ng Dùc (®· chÐp trong tiÓu sö tæ ®êi thø 7 phÇn trªn cña ph¶). Cô cã 3 mÖnh phô phu nh©n lµ LÖ Hoa, Tõ Nh©n, Tõ ThiÖn.

2 – Cô Huy Nh©n tiªn sinh (kh«ng ghi hóy hiÖu, duÖ hiÖu), cã phu nh©n hiÖu ThuÇn NhÊt.

3 - Cô §èc TÝn (tªn Tù), kh«ng cã hóy, hiÖu ... tæ mÊt sím, kh«ng con c¸i, ph¶ chÐp lµ m·nh tæ.

4 - Cô Qu¸ch MÉn, ®ç nho sinh, kh«ng ra lµm quan, sinh ®­îc tæ: Qu¸ch QuÝ C«ng, hiÖu lµ Phóc HiÒn. Cô bµ lµ Tõ TÊm CÈu Nh©n.

5 - Cô Ph­íc ThiÒn tiªn sinh (cô bµ hiÖu Tõ TÝn), tr­íc lµm cÈn sù t¸ Long tr×, sau lµm huyÖn quan huyÖn Hoµng Hãa, tØnh Thanh Hãa.

6 - Cô ChÝnh Phóc tiªn sinh (cô bµ hiÖu Tõ Am), ®ç nho sinh, lµm quan ë Tó – L©m côc.

7 - Cô KhuyÕn Phóc, ®ç nho sinh (cô bµ hä Vò), lµm quan ë Tó – L©m côc.

8 - Cô §øc ChÊt tiªn sinh, häc vÞ tó tµi (hiÖu sinh), cô bµ hiÖu ThuÇn NhÊt, ®­îc lµm nha l¹i t¹i phñ.

9 – ¤ng m·nh, tù lµ v« vi.

10 – ¤ng m·nh, tù hiÖu lµ Thiªn Hoµng.

11 – ¤ng ThiÖn TÝnh, bµ lµ Tõ ThiÖn.

12 – ¤ng Gia Phóc, bµ lµ Tõ L­¬ng.

13 – ¤ng Phóc H¶i, bµ lµ Tõ HiÖu.

14 – ¤ng m·nh, tù lµ Hé Bé.

15 – ¤ng Trùc §¹o, bµ hiÖu lµ Tõ Bi.

16 – ¤ng Trùc TÝnh, bµ hiÖu lµ Tõ ý.

17 – ¤ng HiÖu Sinh ë phñ tù, bµ HuyÒn C¬ tiªn sinh.

18 – ¤ng Ng« H¹nh tiªn sinh – (cã bµ, kh«ng râ hiÖu)

19 – ¤ng ChÝnh Phóc – (cã bµ, kh«ng râ hiÖu)

20 – ¤ng §¹o Nguyªn, bµ lµ Tõ TÝnh.

21 – ¤ng ThuÇn Mü, bµ hiÖu lµ Tõ ¥n.

22 – ¤ng Nh©m §øc, (cã bµ, kh«ng râ hiÖu)

23 – ¤ng Phóc ThiÖn ( cã bµ, kh«ng râ hiÖu)

24 – ¤ng T¶o Sinh, bµ hiÖu lµ Tõ An

25 – ¤ng C­¬ng Trùc, (cã bµ, kh«ng râ hiÖu)

26 – ¤ng ChÝnh NghÜa, (cã bµ, kh«ng râ hiÖu)

27 – ¤ng Gi¸c TÝnh, (cã bµ, kh«ng râ hiÖu)

28 – ¤ng HiÖu Sinh ë phñ, tù lµ HuyÒn ¥n tiªn sinh, bµ hiÖu lµ Tõ TÝn.

30 – ¤ng Qu¸ch C«ng, tù lµ Ch©n Phóc.

31 – ¤ng HiÖu Sinh ë phñ, tù lµ H­íng Phóc tiªn sinh, bµ hiÖu lµ Tõ ThiÖn.

PHÇN THø N¡M

NH÷NG LêI T¢M HUYÕT

g­¬ng tiªn tæ th× h·y cßn kÐm l¾m, ch­a cã thÓ gäi lµ “kh¶ óy”.

§Êt cã tuÇn, d©n cã vËn, vµ theo luËt t¹o hãa: tïng b¸ch sinh ra tïng b¸ch, nh÷ng ng­êi chÊp bót biªn tËp ph¶ tin r»ng: nèi chÝ cña tiÒn nh©n, tÝch ®øc theo tiÒn nh©n, mai hËu hä nhµ sÏ cã lóc tiÕp b­íc ®­îc theo tæ ®êi thø 6 thø 7.

§iÒu tr­íc m¾t cÇn bµn lµ:

Tõ khi Qu¸ch tæ më nghiÖp ë Phóc Khª, con ch¸u ngµy nay ®· ®i kh¾p nÎo ®­êng tæ quèc, më ra nhiÒu chi, thÈy ®Òu ¨n nªn lµm ra. Chim chãc cßn t×m vÒ tæ vËy mµ c¸c chi cïng chung mét tæ mµ quª gèc Phóc Khª ch­a gäi ®ñ con ch¸u qui vÒ. Ph¶ hÖ tõ b¶n téc Phóc Khª ®Õn c¸c chi ngµnh ch­a cã gia ph¶ ®Ó biªn tËp thµnh bé téc ph¶. ViÖc nµy nÕy kh«ng lµm gÊp e r»ng mai hËu kh«ng cßn c¬ héi.

Tõ ®­êng ®¹i t«n hä Qu¸ch ta ®· lµ di tÝch Quèc gia, c¶ n­íc t«n vinh vËy mµ c¶nh quan v¨n hãa vÉn ®¬n s¬. Trém nghÜ: mét vÞ thµnh hoµng, c«ng lao kh«ng v­ît khái lµng mµ ®Òn miÕu nguy nga, vËy mµ n¬i t­ëng niÖm c¸c vÞ l­¬ng ®èng kh«ng v­ît næi dinh thù cña mét tiÓu chøc, thËt lµ ®iÒu tr¨n trë, mong r»ng hä nhµ cÇn g¾ng c«ng tu bæ, t«n t¹o cho tõ ®­êng to ®Ñp.

Tæ tiªn ta tõng ®Ó l¹i nhiÒu tr­íc t¸c nh­ “Thiªn nam d­ h¹ tËp”, “nam chinh kû sù”, “Lª triÒu tiÕn sü ®Ò bi ký”, “hoa anh hiÕu trÞ thi tËp” ... c¸c s¸ch Êy cßn l­u tr÷ trong viÖn l­u tr÷, con ch¸u cÇn xin nh©n b¶n l­u t¹i tõ ®­êng ®Ó con ch¸u biÕt ®­îc phÇn tri thøc th©m viÔn, v¨n ch­¬ng tr¸c viÖt cña cha anh, qua ®ã ®Ó ®äc, ®Ó häc, ®Æng phÇn “v¨n hiÕn” cña tiÒn nh©n ®­îc ph¸t huy thªm ngµy cµng s¸ng.

*** *** ***

V× häc vÊn cã h¹n, t­ liÖu Ýt ái, ®­îc hä nhµ giao träng tr¸ch biªn tËp gia ph¶, chóng t«i gåm: Tr­ëng téc Qu¸ch §×nh B¹o, vµ ch¸u ®êi thø 24 lµ Qu¸ch §×nh Vinh, ch¸u ®êi thø 23 lµ Qu¸ch §×nh Gi¸ ®· cïng «ng Bïi Duy Lan, nguyªn gi¸m ®èc B¶o tµng tØnh Th¸i B×nh ... ®· cïng nhau biªn tu l¹i phÇn “LIÖT Tæ Hä QU¸CH CHI PHóC KH£”. S¸ch viÕt dï ch­a hoµn toµn nh­ng nh÷ng dßng gia sö còng lµ tÊm lßng hËu thÕ d©ng lªn liÖt tæ vµ gãp phÇn cho con ch¸u hä Qu¸ch nhµ b­íc ®Çu hiÓu ®­îc ®øc nghiÖp, v¨n nghiÖp vµ c«ng nghiÖp cña tiÒn nh©n.

                                                   Th¸i Phóc th¸ng 6 §inh Söu (1997).

                                                   TËp thÓ t¸c gi¶ kÝnh d©ng.